اسلام براي جلوگيري از حالت عادت زدگي، در تمام عبادات، نيت را گنجانده است. توضيح اين که: اسلام هيچ عبادتى را بدون نيّت نمى‏پذيرد

2- عادات اگر فعلي باشند بد نيست و تنها به انسان در انجام عبادت از سر اراده و آگاهي کمک مي کند. توضيح اين که: از ديدگاه ما عادت به صورت مطلق بد نيست؛ چون عادات بر دو قسم است: عادات فعلى و عادات انفعالى. عادت فعلى آن است که انسان تحت تأثير يک عامل خارجى قرار نمى‏گيرد بلکه کارى را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام مى‏دهد. هنرها و فنون، عادت است. همين نوشتن ما عادت است نه علم، حتى بسيارى از ملکات نفسانى، عادات فعلى است؛ مثل شجاعت، جود و سخاوت، و عفت و پاکدامنى. خاصيت اين دسته از عادات اين نيست که انسان خوى و انس مى‏گيرد، بلکه خاصيت آنها فقط اين است که انسان تا وقتى که عادت نکرده است اراده‏اش در مقابل محرّکات- که در جهت خلاف است- ضعيف است، ولى وقتى که عادت کرد قدرت مقاومت پيدا مى‏کند، عادت، کارى را که برحسب طبيعت براى انسان دشوار است آسان مى‏کند.

گاهى انسان مى‏خواهد کارى را انجام دهد که برخلاف طبيعت او است. طبعاً وقتى «سخت» براى انسان عادت شد و به صورت ملکه درآمد، آن دشوارى در مبارزه با طبيعت از ميان مى‏رود نه اين که خود، انسى براى انسان مى‏گردد. فرض کنيد کسى عادت مى‏کند که سحرخيز باشد. اين آدم قبل از عادت به سحرخيزى وقتى مى‏خواهد رختخواب را ترک کند برايش سخت است. کوشش مى‏کند که اين کار را آسان کند. مدتى که سحرخيزى کرد کم کم به سحرخيزى عادت مى‏کند، و اين چيزى جز آسان شدن آن نيست. به عبارت ديگر قبلًا اسير طبيعت بود. در اثر اين عادت، نيرويى برابر با نيروى طبيعت پيدا مى‏کند و در ميان اين دو نيرو آزاد مى‏شود و آن گاه با عقل خود مصلحت انديشى مى‏کند و تصميم مى‏گيرد که بخوابد يا بيدار بماند. اين را نمى‏توان بد دانست. نمى‏توان گفت که انسان مدام در زير فشار طبيعت، با اراده و فرمان عقل سحرخيزى کند، وقتى که عادت کرد عادت را بشکند تا باز طبيعت در مجراى خود قرار گيرد.

ما مي گوييم عادت طبيعت دوم است و کاري که از اين نيرو ساخته هست آن است که کارها را بر ما آسان مى‏کند. البته بايد عقل و اراده- و يا عقل و ايمان- را آن چنان قوى نگه داريم که همان‏طور که اسير طبيعت نيست، اسير عادت هم نباشد. واقعاً وقتى که چيزى براى انسان به صورت عادت درآمد، به آن خو و انس مى‏گيرد و آن را به‏طور خودکار و ماشين و ار انجام مى‏دهد و گاهى اساساً کارى به عقل و ايمان ندارد، يعنى اگر عقل يا ايمان بگويد برخلاف آن عمل کن، نمى‏کند. زياد رخ مى‏دهد که يک کار براى انسان به صورت عادت در مى‏آيد به طورى که انسان فرمان ايمان را نمى‏پذيرد. اما در عين حال اين دليل نمى‏شود که ملکات را نفى مطلق کنيم، و مثلًا عدالت يا سحرخيزى که ملکه شد ديگر به درد نمى‏خورد؛ بلکه بايد گفت هر چه که انسان را اسير خود کرد به طورى که آدمى از فرمان عقل و ايمان هم سرپيچى نمود، نادرست است.

حديثى هم که فرمود:  «نظر به طول رکوع و سجود شخص نکنيد، چون اين امرى است که براى او عادت شده و او از ترکش وحشت دارد» به همين نکته اشاره دارد که گاهى عادت به صورتى درمى‏آيد که ارزش کار خوب را از ميان مى‏برد.

بله ايجاد انس در عاداتِ انفعالى است‏؛ يعني در عادات انفعالى است که انس ايجاد مى‏شود و انسان اسير آن مى‏گردد. مقصود از عادات انفعالي عاداتى است که انسان تحت تأثير يک عامل بيرونى است؛ مثل اين که سيگار کشيدن براى انسان عادت مى‏شود، يعنى انسان هميشه مى‏خواهد اين دود سيگار به او برسد. عادات انفعالى معمولًا حالت انس براى انسان ايجاد مى‏کند و انسان را اسير خود مى‏کند، و تن پرورى‏ها به آن معنا که غالباً عادات انفعالى است؛ مثلًا انسان عادت مى‏کند که روى تشک پر قو بخوابد يا مثلًا به غذاى خاصى عادت مى‏کند به طورى که اگر آن غذا به او نرسد هرچند غذاى ديگر مقوّى باشد، نمى‏تواند بخورد. اينها عادات انفعالى است که بد است، ولى عادات فعلى را که نمى‏شود به دليل اين که عادت است گفت بد است. البته ممکن است به دليل ديگرى بد باشد، ولى به دليل اينکه عادت است نمى‏توان گفت بد است.[4]

در اسلام به مسئله نيّت تا اين اندازه توجه شده، براى جلوگيرى از اين است که عبادت ها آنچنان عادت نشود که به واسطه عادت، به يک کار طبيعى و غير ارادى و غير فکرى و غير هدفى و کارِ بدون توجه- که هدف درک نشود و فقط به پيکر عمل توجه گردد- تبديل شود

3-  اسلام براي جلوگيري از حالت عادت زدگي، در تمام عبادات، نيت را گنجانده است. توضيح اين که: اسلام هيچ عبادتى را بدون نيّت نمى‏پذيرد، و نيّت از نظر اسلام داراى دو رکن است:

يکى اين که عمل بايد از روى توجه باشد نه از روى عادت، آن چنان عادتى که انسان بدون اين که خودش توجه داشته باشد کأنّه بدنش دارد عمل را انجام مى‏دهد؛ مثل خيلى کارهايى که انسان بدون توجه انجام مى‏دهد مانند راه رفتن. انسان وقتى دارد راه مى‏رود توجه ندارد که دارد راه مى‏رود، از روى بى‏توجهى است. [پس اولين رکن نيّت اين است که انسان‏] بايد قلبش را متمرکز کند به طورى که عمل از روى توجه باشد نه بى‏توجهى. اين که مى‏گويند استدامه نيّت هم شرط است براى همين است. توجهى هم که [در ابتداى نماز] دارى کافى نيست؛ يعنى اگر انسان در وسط نماز آن چنان از کار خود غفلت کند که بايد متوجهش کرد، نمازش باطل است.

علماى روان شناسى مى‏گويند: يک کار همين قدر که براى انسان عادت شد، دو خاصيت متضاد در آن به وجود مى‏آيد. هرچه که بر عادت بودنش افزوده شود و تمرين انسان زيادتر گردد، کارْ سهل تر و ساده‏تر انجام مى‏شود. يک ماشين نويس که به ماشين نويسى عادت مى‏کند، هر چه بيشتر عادت مى‏کند، کار سريع تر و سهلتر برايش صورت مى‏گيرد، ولى هرچه بيشتر عادت مى‏کند، از توجهش کاسته مى‏شود؛ يعنى از اين که اين عمل او يک عمل ارادى و از روى توجه باشد کاسته مى‏شود و به يک عمل غيرارادى نزديک تر مى‏گردد. خاصيت عادت اين است. اين که در اسلام به مسئله نيّت تا اين اندازه توجه شده، براى جلوگيرى از اين است که عبادت ها آنچنان عادت نشود که به واسطه عادت، به يک کار طبيعى و غير ارادى و غير فکرى و غير هدفى و کارِ بدون توجه - که هدف درک نشود و فقط به پيکر عمل توجه گردد - تبديل شود.[5]

************************************

پي نوشت ها:

[1]. «معناى توفيق درست کردن همه وسائل و اسباب آن چيزى است که در پيدايش نياز بدانها دارد و از اين جهت کسى که ديگرى را بر کارى کمک مي کند نمي گويند «به او توفيق داد» زيرا او توانست تنها يک سبب «يک قسمت کار را» درست کند اما جمع همه اسباب و مقدمات از قدرت افراد خارج و منحصر به خدا است؛ لذا توفيق فقط از او است.» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص 4

[2].  براي آگاهي بيشتر نک: تفسير نمونه، ج ‏25، ص 85

[3]. کليني، کافي، ج 2، ص 105

[4]. براي آگاهي بيشتر نک: مجموعه ‏آثار استاد شهيد مطهرى، ج ‏??، ص???- ????

[5]. براي آگاهي بيشتر نک: همان، ص ص ???-????

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: