عوامل حبط اعمال در ادعیه

در دعاهایى كه از معصومان رسیده است نیز مسأله ((حبط اعمال ))، مطرح شده است . در بعضى از آنها از گناه یا گناهانى كه موجب ((حبط اعمال )) مى گردد به خدا پناه برده شده و گاهى از آنها توبه و استغفار و طلب بخشش شده است .

در برخى از آنها از گناه خاصى مثل عجب و منت گذاردن نیز، سخن به میان آمده و از خداوند متعال خواسته شده كه این گناهان موجب فاسد گشتن عبادت و اعمال خیر نگردد.1- از گناهى كه موجب حبط عمل مى گردد به خدا پناه برده شده است :امیر مۆمنان علیه السّلام فرمود:((اللّهمَّ و اعوذبك ...من الذَّنب المحبط للاْ عْمال ))((بار خدایا! از گناهى كه موجب ((حبط اعمال )) مى گردد به تو پناه مى برم ))همچنین در جاى دیگر آمده است :((...اعوذ بك ان اعمل ذنبا محبطا لا تغفره ابدا...))((خدایا! از انجام دادن گناهى كه حبط كننده اعمال است و مورد مغفرت تو قرار نمى گیرد، به تو پناه مى برم ))2- طلب آمرزش از گناهانى كه عمل را حبط مى كنند:

تأثیر حبط عمل در انکار ولایت

احباط و تکفیر در قرآن و روایات از گناهانی که موجب از بین رفتن اعمال نیک و پسندیده می شود، تعبیر به حبط اعمال و بطلان آن شده است، از این رو، به بیان موارد و مصادیق آن در روایات می پردازیم.

نپذیرفتن ولایت حضرت على علیه السّلام

در روایات متعددى ، مسأله ((ولایت )) مورد تاءكید قرار گرفته و عدم پذیرش آن (به هر نحو كه باشد و به بیانهاى مختلف ) به عنوان عامل ((حبط اعمال )) معرفى شده است :1 - از امام باقرعلیه السّلام در مورد آیه شریفه (ذلك بانَّهم كرهوا ما انزل اللّه ..(( نقل شده كه فرموده اند:قوله تعالى : (ذلك بانَّهم كرهوا ما انزل اللّه ...) فى علىّ فاحبط اعمالهم  :آنان آنچه را خداوند در مورد حضرت على علیه السّلام نازل كرده بود كراهت داشتند بنابراین خداوند اعمالشان را حبط نمود..به همین الفاظ با این مضمون ، چند روایت دیگر نیز نقل شده است . 2 - از امام باقرعلیه السّلام درباره آیه (و من یكفر بالاْیمان فقدْ حبط عمله ) نقل شده است كه فرموده اند:((مراد از ایمان در بطن قرآن ، على علیه السّلام و ولایت اوست ؛ پس هر كه به آن كفر ورزد، اعمالش حبط مى گردد))در تفسیر آیه شریفه 65 سوره زمر آمده است كه امام صادق علیه السّلام فرموده اند: ((تفسیرها لئن امرت بولایة احدٍ مع ولایة على علیه السّلام من بعدك لیحبطنَّ عملك و لتكوننّ من الخاسرین.)) (( تفسیر آیه چنین است كهاگر در كنار ولایت على علیه السّلام ، ولایت كس دیگرى را فرمان مى دادى ، عملت حبط مى شد))

توبه از گناهان منجر به حبط عمل ، پذیرفتنی است؟

اصل حبط اعمال، هنگام انجام گناه، تحقق می پذیرد ولی زمان مرگ، حتمی می شود و قطعیت پیدا می کند»

بر اساس این سخن ، توبه صحیح و مقبول، علاوه بر آنکه عقاب گناه را ساقط می کند، مانع از حتمی شدن حبط ثواب نیز می شود.

در مورد رابطه «حبط اعمال» و «توبه» چند پرسش، قابل طرح است از قبیل:

1- اگر کسی بعد از انجام گناهی که باعث حبط اعمال می گردد، پشیمان شود و به صورت صحیح و کامل توبه کند؛ آیا توبه او فقط عقاب و کیفر آن گناه را ساقط می سازد، یا اینکه علاوه بر آن، باعث می شود که ثواب عمل حبط شده نیز باز گردد؟2- آیا در این باره، بین توبه فوری و توبه تأخیری تفاوتی وجود دارد؟ زیرا گاهی گناهکار، بلافاصله بعد از گناه، توبه می کند و گاهی دیگر، با فاصله و با گذشت زمان، توبه می کند.3- آیا مقدار تأخیر توبه و فاصله زمانی میان انجام گناه و توبه، در تأثیر آن نقش دارد؟در مورد این پرسش ها، چند پاسخ ارائه شده است. این پاسخ ها براساس دیدگاه های مختلفی است که در این مساله وجود دارد.پاسخ اول: توبه، فقط عقاب و کیفر گناه را ساقط می سازد و در خنثی کردن حبط و باز گرداندن استحقاق ثواب نابود شده، هیچ تأثیری ندارد؛ زیرا طاعت پیشین، قابل بازگشت نیست چونکه زمان طاعت (یعنی انجام دادن فعل براساس دستور شرع) سپری شده است و به هیچ وجه نمی توان آن را باز گرداند استحقاق ثواب عمل حبط شده نیز قابل بازگشت نیست، زیرا آن استحقاق، حبط و نابود شده است و باز گرداندن معدود، امکان ندارد.

عملی که از ترازوی سنجش محروم است!

آیه 147 سوره مبارکه اعراف به یکی از مهم ترین پیامدهای تکذیب آیات الهی و بی ایمانی اشاره می کند که حبط اعمال نام دارد.الَّذینَ كَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُم ؛  آنان كه آیات ما و دیدار آخرت را تكذیب می کنند، اعمالشان تباه و بى اثر می شود.

«حبط» یعنی فاسد شدن و هدر رفتن. [1] این واژه به غیر از آیه بالا پانزده بار دیگر در قرآن کریم به کار رفته است که معنای آن در فرهنگ قرآن یا اصطلاح دین: از بین رفتن ثواب یا استحقاق آن یا دیگر آثار عمل نیك به وسیله گناه است. [2] 

فرآیند حبط عمل چگونه است؟

تمام انسانها از وقتی که به سن تکلیف رسیده و مکلف به انجام دستورات الهی می شوند هرگاه کاری را که دین آن را پسندیده می داند انجام دهند در برابر آن مستحق پاداش الهی خواهند شد. [3] اگر صاحب این عمل توانست آن را از گزند آفات عمل حفظ کند و آن را به عرصه قیامت بیاورد؛ این عمل، امتیاز مثبتی برای او محسوب شده و می تواند به میزان ارزش و اعتباری که در دادگاه عدل و فضل الهی دارد صاحب خود را بهره مند سازد.قرآن کریم می فرماید: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها [4] و یا مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها [5] ؛ یعنی هر کس کار نیکی را به صحنه قیامت بیاورد پاداش خواهد داشت.اما اگر عمل نیکی که او در دنیا انجام داد در اثر رفتار ناشایست خودش دچار آسیب جدی شد و از بین رفت دیگر عملی نمی ماند تا در قیامت به سود صاحبش به کار آید. در فرهنگ دین به این از بین رفتن عمل، حبط عمل گفته می شود.آیات متعددی از قرآن کریم با بیان عوامل حبط عمل به این حقیقت اشاره دارند که آیات زیر از این دسته اند:

اعمالی با ظاهری فریبنده !

یکی از حقایقی که قرآن درباره انسان به ما خبر می دهد و سطح فکری ما را بالا می برد، حبط اعمال است که به معنای بی اثر شدن و هدر رفتن اعمال می باشد. آیات فراوانی از قرآن درباره حبط سخن می گوید که توجه به آن برای هر کس که شناخت انسان و خودش علاقمند است لازم است. در اینجا کمی به معنای آن می پردازیم و سپس به این می اندیشیم که چگونه می توانیم از آن جلوگیری کنیم.

ظاهر اعمال فریبتان ندهد

عمل در قرآن، تنها کارهایی نیست که با دستمان انجام می دهیم بلکه سخن گفتن و حتی تفکراتمان هم جزو اعمال ما محسوب می شوند. اعمال خیر اعمال شر را از بین می برند(هود،114) و مومنانی که اعمال صالح انجام داده باشند را خدا بشارت های نیکو داده است(بقره، 25) و هیچ گونه ظلمی به آنها نخواهد شد(نساء، 123) آیات فراوانی در قرآن داریم که نشان می دهد که اعمال انسان از بین نمی رود، بنابراین معنای حبط را باید به این گونه معنا کرد که کارهایی که در زندگی دنیا انجام می دهند بی فایده و باطل و پوچ است.قرآن به ما گوشزد می کند که گول رفتارهای پرمایه دیگران را نخوریم که مثلا فلان شخص چه ثروت و چه فعالیتهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... بالایی انجام می دهد. رفتارهای فراوان دلیلی بر صالح بودن و خیر بودن نیست. همه رفتارهای افراد در پیشگاه حقیقت ممکن است به هیچ نیارزد و روز قیامت که روز حق است، این امر آشکار می شود.به این چهار آیه از سوره فرقان توجه کنید(آیات 21 تا 24):

ارزش عمل به رساندن آن به مقصد است!

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» می‌گوید: «مَنْ جاءَ» نمی‎گوید: «مَنْ عَمل» خداوند مگر نمی‎ فرماید: هرکس عملی را انجام دهد، ده برابر به او می‌دهیم. در این آیه نیز می فرماید : کار خوبتان را بیاورید. خیلی‎ها کار خوب انجام می‎دهند؛ اما نمی‎توانند این کار خوب را بردارند و تا قیامت ببرند. وسط راه از دستشان می‎افتد. «جاءَ» یعنی بردار و بیاور. بیاییم بنگریم به این که چه چیز باعث می شود که نتوانیم اعمال نیک خود را به سلامت به مقصد برسانیم.

هر کس یک «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ»(1) بگوید ده درخت در بهشت به مجموع درخت‌های او اضافه می‎شود. یک نفر گفت: پس باغ من چقدر درخت دارد. خدا می‎داند كه ما چقدر الله اکبر گفته‌ایم. حضرت فرمودند: گاهی هم یک آتش می‎فرستیم و همه را می‎سوزانیم. لذا قرآن می‎گوید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(2) می‌گوید: «مَنْ جاءَ» نمی‎گوید: «مَنْ عَمل» خداوند مگر نمی‎ فرماید: هر کس عملی را انجام دهد، ده برابر به او می‌دهیم. در این آیه نیز می فرماید : کار خوبتان را بیاورید. خیلی‎ها کار خوب انجام می‎دهند؛ اما نمی‎توانند این کار خوب را بردارند و تا قیامت ببرند. وسط راه از دستشان می‎افتد. «جاءَ» یعنی بردار و بیاور. بیاییم بنگریم به این که چه چیز باعث می شود که نتوانیم اعمال نیک خود را به سلامت به مقصد برسانیم.

تنها راه سعادت

«لقد جاءکم رسولٌ من أنفسکم عزیزٌ علیه ما عنتمّ حریصٌ علیکم بالمؤمنین رؤوفٌ رحیمٌ». (توبه/129محققاً برای شما پیغمبری آمد از خود شما، که سخت است برای او رنج کشیدن شما، حریص است بر هدایت و نجات دادن شما از هرگونه رنجی که بر شما برسد، رئوف و مهربان است بر اهل ایمان.

از آن جایی که همّ این پیغمبر رحمت در دوره رسالت خود به تمام معنی، مصروف بر این بود که امت خود را از جهالت و نادانی نجات دهد و ایشان را به راه حق، سعادت و ایمان به خدا راهنمایی کند، و بر راهنمایی ایشان و تأمین سعادت دو جهانی بر ایشان حریص بود و همواره تا وقت رحلت خود غمخوار امت بود؛ لذا پیش از مردن و رفتن به جوار رحمت الهی به امر و اختیار خدا، جانشین ها و حافظ هایی برای دین و شریعت خود به مردمان معرفی فرمود، که غیر از نبوت و پیغمبری، همه صفات و فضایل و علوم و کمالات آن حضرت در ایشان جمع بود تا هر کدام بعد از دیگری ـ تا قیام قیامت ـ هادی و راهنمای مردم و حافظ دین، کتاب و سنت آن حضرت و مبین آن ها باشند و به صدای رسا و زبان معجز بیان خود به جهانیان گوشزد فرمود که:

جواز سجده بر مهر / مناظره

یکی از مراجع تقلید می‌گوید: روزی در مسجد النّبی، در مدینه نماز صبح را بجا آوردم، و در آن روضه مقدسه در کنار منبر نشسته بودم، و آیاتی از قرآن را تلاوت می‌کردم، در این میان یک نفر مرد شیعی به آنجا آمد و در طرف چپ من ایستاد و مشغول نماز شد، در جانب راست من، دو نفر که ظاهراً از اهالی مصر بودند، به ستون مسجد تکیه داده و نشسته بودند، آن مرد شیعی، در بین نماز، دست در جیب خود کرد تا مهر تربت یا سنگی را درآورده و در سجود، بر آن سجده کند.

یکی از آن دو نفر که به ستون تکیه نموده بود، به رفیق خود گفت: «این عجمی را نگاه کن که می‌خواهد بر سنگ سجده کند!!» مرد شیعی به رکوع رفت، و پس از رکوع، بر سجده رفت و پیشانی خود را روی قطعه سنگی نهاد، ناگهان دیدم یکی از آن دو نفر با شتاب برخاست و به سوی آن مرد شیعی رفت، تا به او اعتراض کند و سنگ را از زیر پیشانی او بردارد، قبل از آنکه به او برسد، دستش را گرفتم و با خشونت به او گفتم: چرا نماز مرد مسلمانی را باطل می‌کنی، که در این مکان شریف در کنار قبر منوّر رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ نماز می‌خواند؟ گفت: او می‌خواهد روی سنگ سجده کند. گفتم: مگر چه مانعی دارد که او بر سنگ سجده کند، من هم بر سنگ سجده می‌کنم؟ گفت: چرا و برای چه؟ گفتم: او شیعه و پیرو مذهب جعفری است، من هم معتقد به مذهب جعفری هستم، آیا جعفر بن محمد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ را می‌شناسی. گفت: آری. گفتم: آیا او از اهل بیت رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ است؟

رفع حجاب های هفتگانه با تربت امام حسین(ع)

اگر کسی بر تربت امام حسین علیه السّلام از روی اخلاص و ایمان سجده کند، حجاب‌ها و پرده‌های هفتگانه آسمان را کنار می‌زند و عمل او به آسمان هفتم و مرتبه قبول خدای سبحان می‌رسد.

سجده بر تربت ابا عبد الله الحسین (علیه السلام) و رفع حجاب‌های هفتگانه

در حدیثی است که سجده بر تربت ابا عبد الله الحسین علیه السّلام حجاب‌های هفتگانه را خرق می‌کند. اولاً حجاب‌های هفتگانه چیست؟ و ثانیاً چرا و چگونه؟

معاویة بن عمار گوید: امام صادق علیه السّلام دستمال (بقچه) زردی از دیبا داشت که تربت امام حسین علیه السّلام در آن بود و هنگام نماز آن را بر سجاده خویش می‌ریخت و بر آن سجده می‌کرد و می‌فرمود: سجده بر تربت حسین علیه السّلام، هفت پرده را می‌شکافد (و نماز را به درجه قبول می‌رساند.) مراد از حجاب‌های هفتگانه، طبق روایات متعدد، اموری است که مانع از صعود و قبول اعمال انسان در آسمان‌های هفتگانه است. در روایتی از بحار الانوار، معاذ بن جبل از پیامبر گرامی حدیث مفصّلی را نقل می‌کند که به این شرح است:معاذ بن جبل می‌گوید: حدیثی را از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم که اگر این حدیث را حفظ کنی، به تو نفع خواهد داد. آن حضرت می‌فرمود:

راه های رهایی از اندوه

قرآن برای رهایی از اندوه راه ها و راهکارهایی را بیان می کند که انسان با عمل به آن ها می تواند از اندوه دنیا و آخرت رهایی یابد. از مهم ترین این راه ها می توان به توجه به خدا ( انعام آیه ۶۴) ایمان به قضا و قدر الهی ( حدید ۲۲ و ۲۳) توجه به عزت خدا و شنوایی و توانایی مطلق وی ( یونس آیه ۶۵) توجه به علم و دانش وی ( همان ) توجه به معاد و آخرت ( لقمانآیه ۲۳) توجه به برتری مومنان بر کافران ( آل عمران آیه ۱۳۹ و ۱۴۰) و امداد غیبی او ( توبه ۴۰) و دوستی خدا ( یونس آیه ۶۲) سنت های الهی ( آل عمران ۱۳۹ و ۱۴۰) و مانند آن که در حوزه بینشی می توان قرار داد، اشاره کرد.در حوزه عمل نیز می توان به سجده ( حجر آیه ۹۷ و ۹۸) نماز ( همان ) دعا و نیایش و راز و نیاز( انبیاء آیه ۷۶) تسبیح خدا (حجر آیه ۹۷ و ۹۸) و طلب آمرزش و استغفار ( فاطر آیه ۳۴) اشاره کرد.عوامل طبیعی مانند بارندگی ( روم آیه ۴۸ و ۴۹) و خواب (آل عمران آیه ۱۵۴) نیز به عنوان عوامل زوال اندوه مورد توجه قرآن قرار گرفته است.